فهرست 

«تقسيمات سياسي استان»    4 

•    موقعيت كشوري    4 

•    ارتفاعات    4 

•    پوشش گياهي    5 

•    اقليم    6 

•    بارندگي    7 

•    بادها    8 

•    طول روز    8 

•    جمعيت    9 

•    كشاورزي    10 

•    صنايع    11 

•    معادن    11 

«پيشينه تاريخي تهران از نظر باستان‌شناسي»    13 

•    ساكنان چشمه‌علي    15 

•    قيطريه و دروس    16 

«نخستين توصيفها درباره تهران»    19 

«نظريه‌هاي متفاوت در مورد نگارش املاء و معناي تهران»    22 

«حمام، مراسم و اعتقادات مردم»    26 

•    بوق حمام    26 

•    قرق حمام    27 

•    انعام قرن نمودن حمام    27 

•    كيسه كشي و مشتمال‌ دادن    28 

•    حجامت كردن در حمام    28 

•    رفت و آمد جن در حمام    29 

«حمام، در قانون ابن‌سينا»    31 

«وقايع تاريخي حمام»    34 

«آب در فقه اسلامي»    36 

آب در اقتصاد اسلامي    36 

«بافت‌هاي تاريخي تهران»    38 

مداخله در بافت‌هاي تاريخي    39 

«حمام در گذر زمان (از پيش از اسلام تا به امروز)»    42 

« مبحث آب »    55 

مشاغل گوناگون در رابطه با آب    59 

قنات‌هاي تهران    62 

«معماري گرمابه‌ها»    65 

«تاثير اقليم در معماري گرمابه‌ها»    66 

«سيستم گرمادهي و تاسيسات گرمابه‌ها»    66

 

«تقسيمات سياسي استان»

موقعيت كشوري 

استان تهران با وسعتي حدود 18956 كيلومتر مربع بين 34 تا 5/36 درجه عرض شمالي و 50 تا 53 درجه طول شرقي واقع شده است. اين استان از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان قم، از شرق به استان سمنان و از غرب به استان قزوين محدود شده و مركز آن شهر تهران است.

بر پايه آخرين تقسيمات كشوري، استان تهران در سال 1373 داراي 9 شهرستان، 22 شهر، 20 بخش، 62 دهستان و 1947 آبادي است.

شهرستان‌هاي آن عبارت‌اند از: 

شهرستان تهران، شهرستان دماوند، شهرستان ري، شهرستان ساوجبلاغ، شهرستان شميرانات، شهرستان شهريار، شهرستان كرج، شهرستان ورامين، شهرستان اسلام‌شهر. 

«جغرافياي طبيعي و اقليم»

• ارتفاعات 

استان تهران با رشته‌ كوه‌هاي البرز از استان‌هاي شمالي ايران جدا شده است. بخش مرتفع البرز در مرز شمال استان به 1500 متر مي‌رسد كه در سمت شمال غربي كشيده شده است. در ارتفاعات بالايي كوهستان البرز كه داراي شيب نسبتاً تندي است، امكاناتي بسيار محدود براي دست‌يابي به منابع آب و كشاورزي وجود دارد. از اين رو جمعيتي بسيار اندك در اين نواحي ساكن شده‌اند. شهرستان و تقريباً همه شهر دماوند در اين ارتفاعات قرار گرفته است.

ارتفاع رشته‌كوه‌هاي البرز به سوي شرق افزايش مي‌يابد و در ارتفاع 5678 متري (قله دماوند) به بالاترين حد خود مي‌رسد. قله دماوند در مركز البرز قرار دارد و مرتفع‌ترين قله ميان چكادهاي آسياي غربي و اروپا است. قله دماوند آتشفشاني خاموش است كه اكنون آخرين مرحله‌هاي پيش از خاموشي كامل را مي‌گذراند و خروج گازهاي گوگردي و چشمه‌هاي معدني اين ادعا را تاييد مي‌كند.

در شمال‌شرقي استان، كوه‌هاي سوادكوه و فيروزكوه قرار دارد و به ارتفاعات شهميرزاد در شرق مي‌پيوندد.

ديواره جنوبي كوه‌هاي البرز مركزي را در استان تهران كوه‌هاي لواسانات و قره‌داغ و كوه‌هاي شميرانات كه بلندترين نقطه آن قله 3933 متري توچال مي‌باشد، در بر گرفته است. از ديگر ارتفاعات استان مي‌توان به كوه‌هاي حسن‌آباد و نمك در جنوب، بي‌بي شهربانو و القادر در جنوب شرقي و ارتفاعات قصر فيروزه در شرق اشاره كرد.

•  پوشش گياهي 

دشت‌هاي گسترده استان در محدوده‌هاي ورامين، تهران و كرج گسترش يافته و شهرهايي پرشمار را در حوزه‌هاي خود پديد آورده است. دشت‌هاي استان تهران از هشتگرد آغاز مي‌شوند و تا دشت ورامين ادامه مي‌يابند. بخشي از اين دشت آبرفتي، در جنوب استان تهران واقع شده است كه با ارتفاع 790 متر از سطح دريا پست‌ترين قسمت استان است. اين دشت‌ها از شمال به دامنه‌هاي جنوبي البرز و از جنوب به شوره‌زارها و حاشيه كوير مركزي و يا رودخانه‌هاي شور مي‌انجامند. پوشش گياهي اين ناحيه از گونه‌هاي گياهي خاردار است.

•  اقليم

در نواحي مختلف استان تهران به علت موقعيت ويژه جغرافيايي، آب و هواي متفاوتي شكل گرفته است. سه عامل جغرافيايي در شكل‌گيري آب و هواي آن نقش اساسي و تعيين كننده دارند:

1- كوير يا دشت كوير كه در جنوب استان تهران قرار گرفته است و عاملي منفي به حساب مي‌آيد. زيرا باعث گرما و خشكي هوا مي‌شود و به همراه خود گرد و غبار مي‌آورد.

2- رشته كوه‌هاي البرز كه در شمال تهران واقع شده و باعث تعديل آب و هوا مي‌شود و از اين ديدگاه نقشي مثبت ايفا مي‌كند.

3- بادهاي مرطوب و باران زاي غربي كه نقش آن در آب و هواي استان محسوس و موثر است، ولي نمي‌تواند به طور كامل نقش كوير را خنثي كند.

استان تهران را مي‌توان به سه بخش اقليمي زير تقسيم كرد:

الف- اقليم ارتفاعات شمالي 

ب- اقليم كوه‌پايه‌ها 

ج- اقليم نيمه خشك و خشك 

گرم‌ترين ماه‌هاي سال در دو ايستگاه كرج و مهرآ‌باد، ماه‌هاي مرداد و شهريور است كه دماي آن‌ها به ترتيب 4/25 و 6/29 درجه سانتي‌گراد گزارش شده است. سردترين ماه سال نيز در ايستگاه كرج ماه دي است كه دماي آن 2/1 درجه سانتي‌گراد در طي دوره آمارگيري بوده است. به اين ترتيب، اختلاف متوسط دماي سالانه 4/28 درجه است. تابستان‌ها در تهران به ويژه در جنوب و مركز شهر، گرم و در شمال شهر معتدل است.

در زمستان نيز مركز شهر تهران معتدل است، ولي بخش‌هاي شمالي شهر سرد است و دما بارها به زير صفر مي‌رسد. ميانگين روزهاي يخ‌بندان در سال‌هاي 55-1330 در ايستگاه كرج 83 روز و در ايستگاه مهرآباد تهران61 روز گزارش شده است.

وضعيت اقليمي شهرستان فيروزكوه و دماوند در زمستان‌ها بسيار سرد و در تابستان‌ها خنك است. اقليم شهرستان‌هاي ورامين و ري نيز زمستان‌ها به نسبت سرد و تابستان‌ها، گرم گزارش شده است.

• بارندگي 

سازمان هواشناسي ميزان بارندگي تهران و شهرستان‌هاي مجاور آن را از سال 1335 به بعد مورد مطالعه قرار داد. نتيجه‌هاي به دست آمده از اين ايستگاه‌ها نشان مي‌دهد نوسان بارش از سالي به سال ديگر بالا رفته و مقدار بارش در سال‌هاي گوناگون متفاوت بوده است، ميزان بارندگي در اين استان از جنوب به شمال بيش‌تر مي‌شود. ميانگين بارندگي سالانه در سال‌هاي 55-1330 در ايستگاه كرج با 239 ميلي‌متر، بالاترين ميزان و در ايستگاه مهرآباد با 218 ميلي‌متر كم‌ترين مقدار بوده است. بيش‌ترين ميزان بارندگي در بسياري از ايستگاه‌هاي استان در ماه اسفند است ولي در ايستگاه ورامين بيش‌ترين مقدار بارش در ماه دي است. در همه ايستگاه‌ها كم‌ترين ميزان بارش در ماه‌هاي مرداد، شهريور و مهر است. در سراسر تابستان، هوا خشك و بدون بارندگي يا با بارندگي بسيار ناچيز است. در كوه‌پايه‌هاي جنوبي بلندي‌هاي البرز نيز مقدار بارش تا اندازه‌اي بيش‌تر است و نسبت به دشت‌هاي حاشيه كوير تفاوت دارد. در هر بخش، بين 40 تا 50 درصد كل بارش در فصل زمستان صورت مي‌گيرد.

•  بادها

در استان تهران، بيش‌ترين فشار هوا در اواخر پاييز و اوايل زمستان ديده مي‌شود. اين، نشانگر غلبه توده‌هاي سرد هوا در اين ماه‌هاست. در فصل زمستان، به علت عقب‌نشيني جبهه سرد به سوي شمال كشور، توده هواي خشك اين ناحيه را تحت نفوذ قرار مي‌دهد و به همين سبب حالتي كم‌فشار پيدا مي‌كند. در بيش‌تر ماه‌هاي سال جهت باد، غربي است و تنها در دو ماه از سال باد از جنوب شرقي و در دو ماه ديگر از شمال مي‌وزد. به اين ترتيب، در بيش‌تر ماه‌ها، باد‌هاي غربي با نوسان زياد همراه است. جهت عمومي اين جريان‌ها، با جهت كلي كوه‌هاي البرز تقريباً موازي است و به اين ترتيب، تاثير اين كوه‌ها بيش‌تر به صورت كاهش متوسط باد در دره‌هاي كوه‌پايه‌هاي جنوبي است. در مجموع، هواي شهر تهران آرامش و سكون بيش‌تري نسبت به نقاط مجاور خود دارد و بادهاي چنداني ندارد.

•  طول روز 

طول روزها در تابستان كه ارتفاع آفتاب 74 درجه و 48 دقيقه است، به طور متوسط 14 ساعت و 26 دقيقه است و در زمستان 9 ساعت و 34 دقيقه كاهش مي‌يابد. در زمستان، ارتفاع آفتاب 30 درجه و 52 دقيقه است.

«وضعيت اجتماعي و اقتصادي»

• جمعيت

جمعيت استان تهران در سال 1373 در حدود 11 ميليون و 647 هزار و 103 نفر برآورد شده است. از اين تعداد 768،159،10 نفر در مناطق شهري (23/87 درصد كل استان) و 335،487،1 نفر در مناطق روستايي (77/12 درصد كل استان) زندگي مي‌كنند. نرخ رشد جمعيت بين سال‌هاي 70 تا 73 در كل استان 7/2 درصد، در مناطق شهري 8/3 درصد و در مناطق روستايي 7/3 درصد بوده است. در توزيع شهرستاني جمعيت، بيش از نيمي از جمعيت استان در شهرستان تهران ساكن هستند (73/57 درصد جمعيت كل استان) و شهرستان كرج با 543،120،1 نفر (62/9 درصد كل استان) در مرتبه دوم قرار دارد. كم جمعيت‌ترين شهرستان، شميرانات با 201،22 نفر (19/0 درصد كل استان) است. بالاترين نرخ رشد جمعيت بين سال‌هاي 70 تا 73 را شهرستان شهريار با 8/11 درصد داشته است.

همچنين بيشترين سهم در گروه‌هاي سني مربوط به گروه 9-5 ساله با 16/16 درصد در كل جمعيت استان بود و كم‌ترين سهم تا پيش از 65 سالگي مربوط به 59-55 ساله با 16/2 درصد كل جمعيت استان بوده است.

در سال 1373، جمعيت فعال استان تهران در حدود 964،220،3 نفر برآورد شد كه نسبت به سال 1370 افزايشي برابر 325،273 نفر را نشان مي‌داد.

نرخ اشتغال در كل استان 94 و نرخ بي‌كاري 6 درصد بود. در مناطق شهري نرخ اشتغال 4/94 درصد و در مناطق روستايي اين رقم 4/89 درصد بود.

استان تهران به ويژه شهر تهران و شهرستان‌هاي نزديك آن از نظر مهاجرپذيري، بيش‌ترين تعداد مهاجران را تاكنون جذب كرده است. بر پايه تحقيقات انجام شده، در حدود نيمي از جمعيت كل شهر تهران و شهرستان‌هاي نزديك آن به عنوان مهاجر شناخته شده‌اند. در حدود يك چهارم اين مهاجران از شهرستان‌هاي استان‌هاي تهران و مركزي به تهران آمده‌اند. يك پنجم آن‌ها را متولدان استان‌هاي شمال‌غربي كشور تشكيل مي‌دهند و در حدود يك دهم آن‌ها از اهالي گيلان و ديگر نقاط هستند.

زبان اصلي مردم استان تهران فارسي است، اما به علت مهاجرت گسترده به اين استان، گوي‌شهاي ديگري چون زبان آذري و لهجه‌هاي متفاوتي از ديگر مناطق ايران نيز به آن افزوده شده است.

• كشاورزي 

منطقه تهران را از نظر موقعيت طبيعي و كشاورزي به دو ناحيه مي‌توان تقسيم كرد:

ناحيه كوهستاني معتدل كه در برگيرنده نواحي شمالي استان مانند بخش‌هاي فيروزكوه، دماوند، لواسانات، رودبار قصران، طالقان و بخش‌هايي از شمال ساوجبلاغ است كه به علت ناهمواري‌هاي شديد سطح زمين، وضعيت نامساعد جوي و اقليم سرد، مردم اين ناحيه بيش‌تر به فعاليت‌هاي باغ‌داري و دام‌داري مي‌پردازند و باغ‌هاي سيب، گوجه‌سبز، گيلاس، زردآلو و هلو از مهم‌ترين فرآورده‌هاي اين ناحيه به شمار مي‌رود.

دشت‌ها و كوه‌پايه‌هاي جنوبي البرز كه ورامين، ري، شهريار، رباط كريم، اشتهارد و بخش‌هاي مركزي و جنوبي ساوجبلاغ در اين ناحيه واقع شده‌اند. اين ناحيه براي كشاورزي مساعد است، ولي در ناحيه‌هايي كه در نزديكي شوره‌زارها واقع شده‌اند، مشكلاتي در كار كشاورزي وجود دارد. محصولات عمده اين ناحيه را گندم، جو، يونجه، ذرات علوفه‌اي، انگور، چغندرقند و پنبه تشكيل مي‌دهد.

•  صنايع

استان تهران يكي از كانون‌هاي عمده صنايع كشور است. 

يكي از اركان اصلي اقتصاد استان تهران صنايع ماشيني وابسته است كه بيش‌تر آن‌ها به مونتاژ و توليد كالاهاي مصرفي اشتغال دارند. توسعه اين صنايع بيش‌تر در امتداد راه‌هاي ورودي به تهران به ويژه در مسير تهران- كرج، تهران- دماوند، تهران- ساوه و تهران- قم است.

صنايع استان را بر حسب نوع توليدات مي‌توان به گروه‌هاي زير تقسيم كرد:

صنايع غذايي، صنايع نساجي و چرم، صنايع كاني غير فلزي، صنايع فلزي، صنايع سلولزي، صنايع شيميايي و دارويي، صنايع برق و الكترونيك. 

•  معادن 

از معدن‌هاي كل كشور 4/15 درصد آن در محدوده استان تهران است. معادن استان تهران را مي‌توان به دسته‌هاي زير تقسيم كرد:

معادن فلزي: شامل مس، سرب، موليبدن، منگنز و آهن است؛ تقريباً همه منگنز استخراجي كشور از معادن منگنز استان تهران به دست مي‌آيد كه در جنوب و جنوب غربي آن قرار دارند.

معادن غيرفلزي: در برگيرنده ذخاير سنگ آهك و دولوميت است.

معادن خاك‌نسوز: شامل كائولن (خاك چيني) است كه 51 درصد توليد كل كشور از اين استان استخراج مي‌شود. معدن‌هاي سنگ گچ استان نيز داراي ذخايري بزرگ است.(1)

 

--